artykuł Anny Kamińskiej p.n. Mamo, wyjdź już z tego cmentarza, Wysokie Obcasy nr 36 (589), 11 września 2010.
Kiedy w 1960 r. przyjechała do Szczecina nie miała nawet ochoty zapamiętywać nazw ulic. Dziś wie co było w tym mieście przed wojną na rogu obecnej Wyszyńskiego i Sołtysiej - zakład: Plisowanie i hafciarstwo (dawna Breitestrasse 35), czy kiedy zmienił się właściciel zakładu pogrzebowego przy ul. Małkowskiego (dawna Philipstrasse). Skąd taka precyzyjna wiedza? Stąd, że Pani Alicja Witkowska odkryła, że historia miasta jest na cmentarzu.

I zadawała sobie pytania: Może w tej rodzinie wydarzyła się jakaś tragedia? Jakaś choroba? Nagrobek stał na uboczu, schowany za cisami. Nie wyglądał na opuszczony. Nie był zaniedbany. Alicja Witkowska widziała, jak na Wszystkich Świętych szczecinianie zapalają na tym grobie znicze. Nagrobek intrygował ją od zawsze, ale postanowiła odkryć jego historię dopiero z czasem.

Wtedy, gdy 1 listopada 2004 roku w szczecińskiej Gazecie Wyborczej ukazała się fotografia nagrobka rodziny Riess z pytaniem do czytelników o jego historię. Dziennikarz Michał Rembas zadał szczecinianom podobne pytania, które o rzeźbę czterech chłopców zadawała sobie Alicja Witkowska: „Kim są ci czterej nadzy chłopcy wyrzeźbieni ok. 1940 r. ? Braćmi, kuzynami, a może kolegami z podwórka ? Kim byli ich rodzice ?”

Alicja Witkowska zdecydowała się to sprawdzić. Kiedy zainteresowała się bliżej nagrobkiem zauważyła na jego bokach napisy: Walter Riess (12.8.1896 - 8.8.1940), Erna Riess (10.12.1904 - 19.01.1995) i zaczęła poszukiwania od Erny. Chciała dowiedzieć się, czy zmarła 9 lat wcześniej Erna Riess mieszkała w Szczecinie.

W urzędzie miasta w ewidencji ludności okazało się jednak, że Erna Riess po wojnie w Szczecinie nie mieszkała. Skoro po wojnie nie, to może przed? Alicja Witkowska, próbując odpowiedzieć na to pytanie poszła do Archiwum Państwowego.

Alicja Witkowska: - Niemcy prowadzili w Szczecinie książki adresowe od 1829 do 1943 roku (z przerwami.) W tych książkach są spisy mieszkańców według zawodów, urzędów itd. Lekarze, prawnicy. W jednej z takich książek Alicja Witkowska nie znalazła Erny, ale… znalazła Waltera Riessa.

Na znalezienie Erny Riess były zresztą mniejsze szanse. Bo z kobietami jest w tych książkach adresowych gorzej. Znaleźć można panny lub wdowy. W książkach figurowali głównie mężczyźni, kobiety wpisywano wtedy, gdy mężów traciły lub z nich w życiu rezygnowały. W spisie nazwisk z 1938 roku, do którego dotarła Alicja Witkowska, zamiast Erny wpisane było nazwisko Waltera Riessa.

Tak właściwie to nawet dwóch Walterów Riessów. Walter Riess tokarz i Walter Riess – właściciel zakładu Plisowanie i hafciarstwo przy Breitestrasse 35 (dzisiejsza Wyszyńskiego, niedaleko której mieszka bohaterka tekstu). Alicja Witkowska: - Pomyślałam, że rodzina tokarza niekoniecznie wystawiałaby tak okazało nagrobek i postanowiłam pójść tropem właściciela zakładu hafciarskiego.

Dziś Alicja Witkowska niekoniecznie wyciągnęłaby taki wniosek, ale wtedy intuicja jej dobrze podpowiedziała. Kiedy bowiem poszła do Szczecińskiej Książnicy Pomorskiej zamówić mikrofilmy z 1940 roku wszystko stało się (prawie) jasne.

Skąd Alicja Witkowska wiedziała gdzie pójść i szukać informacji? Alicja Witkowska: - Jestem z wykształcenia geologiem. Jak byłam autorką dokumentacji geologicznych to musiałam nauczyć się poruszać w archiwach. 31 lat pracowałam w swoim zawodzie. Dziś Alicja Witkowska wie jeszcze lepiej jak szukać. Wyspecjalizowała się, bo od roku i 4 miesięcy szuka intensywnie.

W Książnicy Pomorskiej spędza czasem tyle godzin, co etatowy pracownik. Wtedy, gdy poszła szukać niemieckich dokumentów, zależało jej by znaleźć w nich informację o rodzinie Riess. Chociażby nekrolog Waltera Riessa z 1940 roku. I znalazła. W jednej z gazet Erna Riess składała podziękowania za udział w pogrzebie męża.

Dziękowała w imieniu swoim oraz ich synów: Hansa Georga, Wolfganga, Petera Jürgena oraz Udo. –Pewnie czterech małych chłopców z nagrobka – pomyślała wtedy Alicja Witkowska, ale domyślając się słusznie, jak się potem okazało - nie poprzestała na odkrywaniu ich rodzinnej historii. W bibliotece zrobiła ksero nekrologu Waltera Riessa i udała się do administracji cmentarza.

Okazało się, że o pochówku Erny Riess na szczecińskiej nekropolii w administracji pamiętano. Alicja Witkowska: - Dowiedziałam się, że trumna Erny Riess przyjechała w 1995 r. z Berlina. Wcześniej Erna Riess wnosiła opłaty za miejsce na Cmentarzu Centralnym. Chciała być pochowana obok męża.

Pogrzeb Erny organizował Wolfgang, jeden z jej synów. Kiedy Alicja Witkowska zdobyła jego adres wysłała mu do Niemiec pocztą (przed świętami Bożego Narodzenia) zdjęcie grobu, ksero nekrologu Waltera Riessa, list i życzenia świąteczne. Alicja Witkowska: - Zapytałam w liście, kto jest autorem ich rodzinnego nagrobka i jaka jest ich historia.

Jeszcze przed sylwestrem do Alicji Witkowskiej zadzwonił znajomy rodziny Riess, Polak z Koszalina, który opowiedział jej, że rodzina Riessów jest poruszona listem Polki i że chcą się spotkać. Znajomy Riessów nie chciał jej nic powiedzieć. Nie poznała od niego ich historii, polecił tylko, by przyjrzała się dokładnie głowom z nagrobka.

- Który z panów jest który? –zapytała braci Riess, kiedy spotkali się w styczniu 2005 roku przed bramą Cmentarza Centralnego w Szczecinie. Który jest który dowiedziała się, kiedy zobaczyła przywiezioną przez Riessów rodzinną fotografię.( To ich wspólne spotkanie w 2005 roku Alicja Witkowska też chciała uwiecznić na fotografii, miała aparat, ale tak była zajęta rozmową, że zapomniała zrobić zdjęcia.)

Bo, jak opowiedzieli bracia Riess, od rodzinnej fotografii się zaczęło. W lipcu 1944 roku Riessowie wyjechali z czterema synami nad morze do Ahlbecku (kurort blisko Świnoujścia). Tam Walter Riess zachorował i sam wrócił do domu do Szczecina. W sierpniu obchodził urodziny. Erna Riess poprosiła fotografa w Ahlbecku, by zrobił chłopcom zdjęcia na plaży. Miały być dla Waltera prezentem urodzinowym.

Nie zdążyła ich podarować, cztery dni przed swoimi 44 urodzinami Walter Riess zmarł na białaczkę. Alicja Witkowska: - Peter Riess, który przyjechał z Wolfgangiem na nasze spotkanie w styczniu 2005 roku opowiadał, że miał pamiętnik matki, w którym zapisywała na co ojciec chorował i jakie przyjmował leki. Peter Riess (ur. 1935 r.) jest dziś lekarzem. Mieszka i pracuje w Szwajcarii.

Fotografię chłopców, siedzących w 1940 roku na plaży w Ahlbecku Erna Riess zaniosła nauczycielowi rzeźby szczecińskiej szkoły rękodzieła i rzemiosła artystycznego Walterowi Müllerowi (dziś szkoła przy pl. J. Kilińskiego), który podjął się wykonać, na podstawie zdjęcia, nagrobek. Matka chłopców poprosiła go, by rysy twarzy zostały zmienione, rzeźba nie miała być kopią tylko symbolicznie nawiązywać do tematu.

Alicja Witkowska: - Bracia Riess byli zaskoczeni, że znalazłam nekrolog w niemieckiej prasie. Żona Wolfganga Riessa, Erika, powiedziała, że kiedy dotarł do nich list z Polski z odbitką ksero nekrologu widziała męża pierwszy raz tak wzruszonego, ze łzami w oczach. Bracia Riess, którzy przyjechali do Szczecina na spotkanie pamiętali z pogrzebu ojca dużo grobów dzieci wokół i kwitnące róże.

Ich rodzice byli małżeństwem tylko 9 lat. Pobrali się w 1931 roku. Erna Riess dziękowała w nekrologu uczestnikom pogrzebu m.in. właścicielom innych zakładów pogrzebowych. Bo okazało się, że Walter Riess prowadził od lat 20-tych zakład hafciarski, ale po śmierci swojego ojca w 1938 roku przejął zakład pogrzebowy przy Philipstrasse w Szczecinie (dziś ul. Małkowskiego).

Rodzinny zakład pogrzebowy Riessów istniał od 1888 roku. Walter Riess należał do instytucji zrzeszającej właścicieli zakładów pogrzebowych. To właśnie głównie ta firma przynosiła Walterowi i Ernie Riess dochody. Jak powiedzieli jego synowie: zakład hafciarski był tylko dodatkiem. Po śmierci męża Erna Riess mieszkała w Szczecinie ponad dwa lata.

W 1943 roku przeprowadziła się z dziećmi do szwagierki na wieś koło Harzburga (w górach Harz). Kiedy zaczęły się bombardowania Niemcy wywozili dzieci na tereny bezpieczniejsze, np. w Koszalińskie. Matka bała się, że naziści odbiorą jej chłopców. Pod Harzburgiem wybudowała malutki domek (24 m2) i mieszkała tam prawie do śmierci.

Alicja Witkowska: - Sama, nie związała się do końca życia z żadnym mężczyzną. Najmłodszy z braci Riess – Udo (ur. 1937r.) był inżynierem górnictwa i drogownictwa, Wolfgang (ur. 1933 r.) właścicielem przetwórstwa owocowo-warzywnego, Hans Georg (ur. 1932 r.) został inżynierem górnictwa. Nie żyje najmłodszy z braci. W 1987 roku w wieku 50 lat zmarł na to samo co jego ojciec.

W 1968 r. Hans Georg Riess przyjechał do Polski na Targi Poznańskie. Wybrał się przy okazji do Szczecina, chciał odnaleźć grób ojca. Znalazł go na Cmentarzu Centralnym po kilku godzinach błądzenia. Nagrobek był przewrócony, czterem chłopcom brakowało głów. Po wojnie wszystkie niemieckie nagrobki (z postaciami), oprócz jednego, wyglądały podobnie.

Erna Riess starała się w RFN o wizę do Polski, ale dwa razy jej odmówiono. Udało jej się w końcu przyjechać do Szczecina w 1973 r. z wycieczką z Lubeki. Przy pomocy taksówkarza, znalazła Polkę, Bronisławę Dziki, żonę kamieniarza, która podjęłą się odtworzenia nagrobka za dwa tysiące marek. W sierpniu 1975 r. przed urodzinami Waltera Riessa nagrobek był gotowy.

W 1995 r. Erna Riess, w wieku 91 lat, zmarła i zgodnie z życzeniem została pochowana obok męża. Na jej grób przyjeżdżają synowie. Kiedy w 2005 r. spotkali się z Alicją Witkowską pytali czemu poświęciła tyle czasu na to, by odkryć ich rodzinną historię. Odpowiedziała: na cmentarzu jest historia i niemiecka i polska.

Alicję Witkowską zawsze interesowały te niemieckie napisy na nagrobkach. Kto to był? Jak żył? Bo o tym, czym się zajmował - bardzo często Niemcy na nagrobkach pisali. Czasami też coś o czyjejś śmierci. (Np. na jednym nagrobku był napis „Dlaczego?”. Alicja Witkowska odkryła, że to grób elektromontera, który miał śmiertelny wypadek w czasie pracy i osierocił córkę).

I m.in. dlatego te stare nagrobki tak chwytają za serce. Alicję Witkowską zaintrygował też jeden nagrobek na Cmentarzu Centralnym, przedstawiający postać kobiety trzymającej dziecko na ręku. Jak madonna. Alicja Witkowska: - Piękny nagrobek Toni Meister (z domu Wolff), pochowanej z teściem.
Alicja Witkowska poznała historię Toni, choć trwało to długo. Po kilku latach poszukiwań w książce „Życiorysy Szczecinian” znalazła życiorys Carla Meistera, męża Toni i dowiedziała się, że młoda kobieta zmarła w wieku 21 lat przy porodzie syna Wolfganga.

O innych dawnych szczecinianach Alicja Witkowska też może sporo opowiedzieć. (Jacy to byli ludzie? Zaradni. Bogaci. Właściciele gorzelni, drożdżowni. Kamienic, willi?) Od kilku lat Alicja Witkowska zbiera materiały by razem z członkami Stowarzyszenia „NaszeWycieczki” i z Panią Marią Michalak (kierownik Cmentarza Centralnego) napisać książkę o historiach nagrobków. Książka będzie miała tytuł „ Kamienne karty historii Cmentarza Centralnego w Szczecinie” i będzie zawierać historie ponad 900 osób - dawnych mieszkańców Szczecina. Alicja Witkowska: - Cały czas merytorycznie opracowywujemy zebrane materiały i jednocześnie szukamy środków na jej wydanie. (Zapraszamy wszystkich, którzy chcieliby nam pomóc w realizacji celów.)

Nie wszyscy są w książkach adresowych i nie wszyscy zamieszczali nekrologi, szukanie rzetelnych informacji to bardzo żmudna praca. Po kilku godzinach pracy w archiwum Alicja Witkowska przychodzi do domu i myśli gdzie szukać dalej . - Wciągnęło mnie to. Jestem już na takim etapie, że odkrywam nawet koligacje między niektórymi mieszkańcami.

Niektóre informacje znajdują się w sposób zaskakujący. W lapidarium był taki nieczytelny napis na nagrobku (wiadomo czas robi swoje). Jeden z pracowników Cmentarza Centralnego kolekcjonował napisy z urn (ludzie mają różne pasje). I tak udało się odkryć nie tylko to jedno nazwisko.

Alicja Witkowska studiowała w Warszawie, a od 50 lat mieszka w Szczecinie. W 1960 r. myślała, że przyjechała do Szczecina tylko na jakiś czas, ale już ze Szczecina nie wyjechała: poznała tu swojego męża, urodziła syna. Powiedział do niej kiedyś: Mamo, trzeba wydać zebrane przez Ciebie materiały, a do historii cmentarza dodać trochę życia, bo każda historia związana z nagrobkiem na Szczecińskim Cmentarzu jest powiązana z historią poza cmentarzem, w mieście pełnym życia.

Alicja Witkowska: - Jest to ogrom pracy, trochę jestem już tym zmęczona, ale muszę dokończyć to czego się podjęłam. Chciałabym coś zrobić dla Szczecina. Inne miasta, jak Wrocław już dawno mają opracowane takie monografie cmentarne o niemieckich grobach. Ludzie, kórzy mieszkali tu przed wojną przyczynili się do rozwoju miasta i zasługują na to by przywrócić o nich pamięć. Mówi o Szczecinie tak, jak Georg Hannig, pierwszy dyrektor Cmentarza Centralnego (historię jego ostatniego okresu życia też odkryła Alicja Witkowska): - Szczecin? Najpiękniejsze miasto na świecie.